संसारभरी करिब साढे २ अर्ब बौद्ध मार्गीहरु छन् । लुम्बिनी केबल बौद्ध मार्गीहरुमा मात्र नभई सम्पूर्ण शान्ति प्रेमीहरुको आस्थाको धरोहर हो लुम्बिनी । लुम्बिनी क्षेत्र भन्नाले केबल लुम्बिनी मात्र नभई ३ वटा जिल्लामा फैलिएका भगवान गौतम बुद्ध र उहाँ भन्दा अगाडीका दुई वटा प्रचीन बुद्ध (पौराणीक बुद्ध)हरुको जीवनसंग प्रतक्ष्य वा परोक्षरुपमा सम्बन्ध राख्ने स्थहरु यो बृहत्तर लुम्बिनी क्षेत्र भित्र पर्दछ । ई.पू ६२३ मा भगवान शाक्य गौतमबुद्धको जन्म भएको थियो ।

यहाँबाट ३० किलोमिटर पश्चिममा कपिलबस्तुमा अरु २ वटा महत्वपूर्ण स्थलहरु छन् । पहिले प्रपुसन्न बुद्धको जन्मस्थल गोटीहवा र दोस्रो कनकमणी बुद्धको जन्मस्थल निक्लीह पनि त्यहा रहेको छ । जसले गर्दा यसलाई एउटा मात्र बुद्धको जन्मस्थल मान्न सकिदैन । यो पबित्र स्थल ३ वटा बुद्धको जन्मस्थल हो भन्दा आश्चर्य मान्नु पर्दैन ।

पाँच बुद्धहरु
भद्रकल्पमा ५ वटा बुद्धहरु यो धर्तीमा पर्दारोपण हुनुपर्ने भनी बौद्धधर्म ग्रन्थहरुमा लेखिएको छ । जसमा पहिलो बुद्ध प्रपुसन्न बुद्ध उहाँ छिमिेकी जिल्ला कपिलबस्तुको गोटिहवा, दोस्रो बुद्ध कनकमणी बुद्ध निम्लीहमा जन्मनु भयो, तेस्रो बुद्ध कश्यप बुद्ध हुनुहुन्थ्यो उहाँ भारतको बनारसमा जन्मनु भएको थियो र करिब २६०० वर्ष अगाडी इर्पू ६२३ मा लुम्बिनीमा जन्मनु भएको शाक्यमुनी बुद्ध चौथो बुद्ध हुनुहुन्छ । साथै पाँचौ बुद्ध मैत्रिय बुद्ध पनि जुन भद्रकल्पमा बताइएको छ उहाँ महाकरुणाकोरुपमा मैत्रिय बुद्धको जन्म यही स्थलमा हुनेछ । अर्को तर्फ ३० किलोमिटरको क्षेत्रफल भित्र ३ वटा बुद्धको जन्म भएको स्थल कही कतै पनि छैन ।

शान्तिका प्रणेता गौतम बुद्ध जन्मभूमि लुम्बिनी यतिखेर विश्वकै अनुपम गन्तव्यका रुपमा स्थापित बन्दै गएको छ । बुद्ध जन्मस्थल लुम्बिनीलाई देशविदेशमा चिनाउनका लागि सरकारबाट विभिन्न प्रयास भइरहेका छन् । सांस्कृतिक पर्यटकीय गन्तव्य लुम्बिनीलाई पर्यटकीय विकासमा हामी सबैले साथ र सहयोग गर्नै पर्छ ।

लुम्बिनी क्षेत्रमा रहेका विभिन्न धरोहरमध्ये मायादेवीको मन्दिर प्रमुख आकर्षण हो । बुद्धको जन्मदृश्यसहितको प्राचीन मायादेवीको मूर्ति यहाँ आउने जोकोहीले निकै चासो र श्रद्धाका साथ हेर्ने गरेका छन् । मन्दिरभित्र इपू पाँचौंँदेखि सातौंँ शताब्दीसम्मको भग्नावशेष रहेको छ । विभिन्न शताब्दीमा निर्मित मन्दिरका विभिन्न तहले यहाँको महत्व तथा प्राचीनतालाई पुष्टि गर्ने गरेको लुम्बिनी विकास कोषका निमित्त उपाध्यक्ष सुरेन्द्र मुनी शाक्यले बताउनुभयो ।

मन्दिरभित्रको बुद्ध जन्मस्मारक शिला यहाँको अर्को आकर्षण हो जुन एक गहिरो कोठामा छ । मायादेवी मन्दिरको सघन उत्खननपछि सन् १९९६ मा नवजात सिद्धार्थले टेकेको ढुङ्गा पत्ता लागेको हो । मन्दिरकै भित्र चौधौँ शताब्दीमा निर्मित मायादेवीको प्रसवास्था मूर्तिले सिद्धार्थको जन्म दृश्यलाई देखाएको छ । मूर्तिमा मायादेवीले सहाराका लागि दाहिने हातले रुखको हाँगो समातेको तथा देब्रेतर्फ उहाँकी बहिनी प्रजापति उभिनुभएको छ ।

त्यस्तै दुई देवगण भगवान स्वागतका लागि तयारी अवस्थामा देखिन्छन् भने नवजात सिद्धार्थको मूर्ति बीचमा देखिएको छ । मायादेवी मन्दिर परिसरमा रहेको इपू २४९ मा मगध सम्राट् अशोकले भारतको चुनारबाट ल्याएर यहाँ गाडेका अशोक स्तम्भ जहाँ शाक्यमुनीको जन्म भएको हो भनेर ब्रह्मण लिपी र पालिप भाषामा कुदिएको छ । यो शिलालेखमा अकाट्य रुपमा लेखिएको छ की बुद्ध लुम्बिनीमा नै जन्मीएका थिए र बुद्ध पनि हामी जस्तै मानब नै थिए । स्तम्भको दक्षिणमा सिद्धार्थलाई पहिलो स्नान गराइएको सिद्धार्थ पोखरी यहाँका अन्य आकर्षण हुन् ।

लुम्बिनी र आसपासमा धम्म जननी ध्यान केन्द्र, पण्डितरामा ध्यान केन्द्र र लद्घाक ध्यान केन्द्र छन् भने राजकीय थाई विहार, महाबोधि समाज विहार कोलकाता, म्यानमा गोल्डेन स्तूप तथा विहार, अन्तरराष्ट्रिय भिक्षुणी विहार नेपाल, श्रीलङ्का विहार, द ग्रेट लोटस स्तूप जर्मनी, सिङ्गापुर विहार, लिन्सन विहार फ्रान्स, युनाइटेड टुंग्राम विहार नेपाल, भियतनामी विहार, अस्ट्रियाली विहार, चिनियाँ विहार, कोरियाली विहार, डुबक्युड छोलिङ विहार नेपाल, कर्मा स्याङ्तेन लिङ नेपाल र विश्व शान्ति स्तूप जापान छन् । लुम्बिनीमा नै लुम्बिनी सङ्ग्रहालय र लुम्बिनी अन्तरराष्ट्रिय अनुसन्धान संस्था पनि छन् ।

प्राकृतिक एवम् जैविक विविधताले पनि सम्पन्न यस क्षेत्रमा विभिन्न प्रकारका फूल, रुख तथा आयुर्वेदिक महत्वका वनस्पति पाइन्छ । चरा पर्यटनका लागि पनि उत्तिकै आकर्षक यहाँ दुर्लभ प्रजातिको सारसलगायत २५० प्रजातिका चराका साथै दुर्लभ वन्यजन्तु अजिङ्गर, नीलगाई आदि यहाँ पाइन्छ । जसकारण यसलाई संसारकै अद्धितीय पर्यटकीय स्थल हो भन्दा फरक नपर्ला ।

के हो लुम्बिनी बृहत्तर विकास ?
जापानका प्रा केन्जो टाँंगेलाई १९७२ मा लुम्बिनी गुरुयोजना बनाउन जिम्मा दिइएको थियो । पछि १९७८ मा यसलाई संयुक्त राष्ट्र र नेपाल सरकारले संयुक्त रुपमा अनुमोदन ग¥यो । त्यसपछि लुम्बिनी विकास कोषको स्थापना सन् १९८५ मा गरियो । लुम्बिनी विकास कोषले त्यसपछि सन् १९७८ मा अनुमोद भएको गुरुयोजना कार्यान्वयन गर्दै आएको छ । यो गुरुयोजनाको जम्मा क्षेत्रफल ३ वर्ग माइल रहेको छ । उत्तरबाट दक्षिण तिर ३ माइल र पूर्वबाट पश्चिम तिर १ माईल रहेको छ । यो ३ वर्ष माइल क्षेत्रलाई ३ भागमा विभाजन गरिएको छ । पहिलो पवित्र उद्यान, दोस्रो विहार क्षेत्र, तेस्रो नयाँ लुम्बिनी ग्राम गरी विभाजन गरिएको छ । बोद्ध धर्मका विभिन्न सिद्धान्तहरुलाई आत्मसाथ गरि विभाजन गरिएको बुद्ध, धर्म र संगमको प्रतिकका रुपपमा यि ३ भागलाई बुझाइएको छ ।

पवित्र उद्यान
इपू ६२३ मा सिद्धार्थले जन्मनासाथ सात पाइला हिँड्दै मनुष्य जातिका लागि यसै ठाउँबाट युगान्तकारी उद्गार प्रकट गरेका थिए । यही बुद्धजन्मस्थल अहिले संसारभर नै बौद्धमार्गीको तीर्थस्थल एवम् विश्व शान्तिको मुहानका रुपमा प्रसिद्ध छ । इर्पू १९९७ मा विश्व सम्पदा सूचिमा सूचिकृत भएको थियो । उत्तरतिरबाट घुम्दै आउँदा पहिला भौतिक, बौद्धिक, धार्मिक हुँदै आध्यात्मिक संसारमा भगवान गौतम बुद्धको दर्शन गर्नाले आश गरेको फल प्राप्त गर्न सकिन्छ भन्ने विश्वास रहेको छ ।

विहार क्षेत्र
यसले बौद्धिक संसारलाई जोड्ने काम गर्दछ । यो विहार क्षेत्रलाई केन्द्रीय नहरले पूर्वी विहार क्षेत्र र पश्चिम विहार क्षेत्र गरी दुई वटा क्षेत्रमा विभाजन गरेको छ । पूर्वी विहार क्षेत्र थेरावादी बौद्धहरुको लागि छुट्याइएको छ । भने पश्चिम विहार क्षेत्र महायानीहरुको लागि छुट्याइएको क्षेत्र हो । कालान्तरमा थेरावादी राष्ट्रहरुले पूर्वी क्षेत्रमा १३ विहारहरु बनाउछन् भने महायानी राष्ट्रहरुले पश्चिमी क्षेत्रमा २९ वटा गरी जम्मा ४२ वटा अन्तराष्ट्रिय विहारहरु बन्नेछन् । लुम्बिनी विश्व सम्पदा भएको हुनाले यसमा केबल नेपालको मात्र अधिकार छैन । यहाँ विश्वमा रहेका सबै शान्तिप्रेमीहरुको प्रतिनिधित्व हुने गरी ३० वटा विहारहरु बनेका र बन्ने क्रममा रहेका र बाकी विहारहरु बन्ने छन् ।

नयाँ लुम्बिनी ग्राम
नयाँ लुम्बिनी ग्राममा ३ किसिमका होटलहरुल रहेका छन् । यो भौतिक संसारको रुपमा रहेको छ भने लुम्बिनी विकास कोषको केन्द्रीय कार्यालय पनि यही रहेको छ । यो भौतिक संसारले लुम्बिनीलाई बाहिर संसारसंग जोड्ने काम गर्दछ ।

यो गुरुयोजनाको ८५% काम सम्पन्न भइसकेको छ भने अबको ३ वर्ष भित्रमा शतप्रतिशत काम सम्पन्न गरी यसलाई संसारकै अत्यन्तै सुन्दर, मनमोहित, व्यवस्थित गतव्य तीर्थस्थलको रुपमा विकास गर्न गइरहेको छौं । त्यसपछि लुम्बिीनी विकास कोषले यस्तै गुरुयोजना बनाउँदै कपिलबस्तुको देवदह, रामग्राम लगायतका क्षेत्रहरुमा कार्यान्वयन गर्नेछ ।

एक पटक जानै पर्ने रोवटिक थ्रेटर
पोखराबाट सुरु गरिएको गौतब बुद्धको जीवनीलाई ८ कालखण्डमा विभाजन गरी निकै कलात्मक ढंगबाट प्रस्तुत गरी गौतम बुद्धकै जीवनकाल महसुस हुनेगरी देखाइने सुचनात्मक, मनोरञ्जनात्मक, कलात्मक नाटक साच्चै नै एक अदभूत आनन्द दिने रंगमञ्च रहेको छ यो रोवटिक थ्रेटर ।